Źródła historyczne na maturze 2026 – typy zadań i kryteria | MaturaMinds

Wprowadzenie: dlaczego „gra w źródła” decyduje o wyniku

Analiza źródeł historycznych to serce arkusza maturalnego z historii w 2026 roku. To tutaj egzamin sprawdza nie tylko pamięć faktów, lecz przede wszystkim umiejętność czytania dokumentów w kontekście, rozpoznawania intencji autora, oceniania wiarygodności i wyciągania wniosków popartych materiałem. Ten poradnik MaturaMinds podpowiada, jak rozpracować każde źródło krok po kroku, jakie typy zadań pojawiają się najczęściej i jak są oceniane odpowiedzi. Znajdziesz tu gotowe schematy pracy, „bank zwrotów” do użycia w argumentacji, minitreningi oraz check-listy na ostatnie tygodnie nauki.

Co to jest źródło historyczne? (i jak je rozpoznać w arkuszu)

Podział podstawowy

• Źródła pisane: kroniki, listy, dzienniki, ustawy, traktaty, manifesty, artykuły prasowe, pamiętniki, odezwy.
• Źródła ikonograficzne i materialne: obrazy, fotografie, plakaty, monety, pieczęcie, architektura, przedmioty codzienne.
• Źródła kartograficzne i statystyczne: mapy, wykresy, tabele danych, schematy organizacyjne.
• Źródła narracyjne vs. normatywne: relacjonują (opowieść) vs. nakazują (prawo, rozporządzenia).

Jak egzaminator „koduje” źródło

Zwracaj uwagę na:

• Metryczkę (jeśli podana): autor, tytuł, data, miejsce publikacji.
• Fragmentaryczność: w arkuszu zwykle dostajesz fragment, nie całość.
• Polecenia: zawsze zdradzają, na co zwrócić uwagę (porównaj, wyjaśnij, oceń wiarygodność, wskaż konsekwencje, umieść w kontekście).

Metoda 5 pytań: uniwersalny algorytm analizy źródła

Pracuj sekwencyjnie – dzięki temu Twoja odpowiedź będzie logiczna, a argumenty „zapuszczą korzenie” w materiale.

1) Kto? (autor i perspektywa)

• Kim jest autor? (władca, urzędnik, świadek, uczestnik, kronikarz, publicysta)
• Jaka jest jego pozycja społeczna i interes? (np. stronnictwo polityczne, wyznanie)
• Czy autor jest bezpośrednim świadkiem wydarzeń, czy pisze z drugiej ręki?

2) Kiedy i gdzie? (czasoprzestrzeń i realia)

• Data i miejsce powstania (przed/po wydarzeniu? w kraju/na emigracji?).
• Jaka faza procesu historycznego? (przyczyny, przebieg, skutki)

3) Do kogo? (adresat)

• Czy tekst kierowany jest do elit, do ludu, do obcego państwa?
• Poziom języka i forma (odezwa, ustawa, list prywatny) zdradzają zakładany odbiór.

4) Po co? (cel i intencja)

• Informować, przekonać, usprawiedliwić, mobilizować, legitymizować władzę?
• Jakie środki retoryczne to potwierdzają? (emocje, odwołania do religii, tradycji, prawa, ekonomii)

5) Na ile wiarygodne? (krytyka zewnętrzna i wewnętrzna)

• Zewnętrzna: autorstwo, czas, zależności, stan zachowania, gatunek.
• Wewnętrzna: sprzeczności, przesada, brak danych, zgodność z faktami znanymi z innych źródeł.

Najczęstsze typy zadań na źródłach (i jak je punktować)

A. Identyfikacja i dopasowanie

• Przykłady poleceń: „Wskaż epokę”, „Nazwij wydarzenie”, „Dopasuj pojęcie do fragmentu”, „Ustal, czy zdanie prawdziwe/fałszywe”.
• Strategia: chwytaj słowa-kotwice (nazwy własne, daty, instytucje), rozpoznawaj gatunek (np. „edykt”, „rozkaz”).
• Błędy: mylenie epok przez anachroniczne pojęcia; pomijanie sygnałów językowych (np. łacina vs. język narodowy).

B. Kontekstualizacja

• Przykłady: „Wyjaśnij, w jakich okolicznościach powstał dokument”, „Omów skutki opisywanych działań”.
• Strategia: 2–3 zdania o przyczynach, 1–2 o przebiegu, 2 o skutkach krótko- i długofalowych.
• Błędy: streszczanie zamiast wyjaśniania; brak rozróżnienia przyczyn od pretekstów.

C. Krytyka i wiarygodność

• Przykłady: „Oceń wiarygodność”, „Wskaż element propagandowy”.
• Strategia: oddziel co autor twierdzi od dlaczego to twierdzi; wskaż, co potwierdzają inne fakty.
• Błędy: etykietowanie bez argumentów („propaganda!”) – zawsze podaj dowód z fragmentu.

D. Porównanie źródeł

• Przykłady: „Porównaj stanowiska”, „Wskaż podobieństwa i różnice”.
• Strategia: dwa akapity: zgodności → różnice; przy każdej tezie cytat/parafraza z obu tekstów.
• Błędy: opisywanie jednego po drugim bez punktowego porównania.

E. Źródło + mapa/wykres/ikonografia

• Przykłady: „Zinterpretuj plakat”, „Wyjaśnij zmiany na mapie a treść dokumentu”, „Porównaj dane liczbowe z tezami autora”.
• Strategia: z mapy/wykresu wyciągaj trend (wzrost/spadek, zmiana granic), z plakatu komunikat i środki perswazji; połącz to z konkretnym zdaniem w tekście.
• Błędy: opisywanie obrazka bez wniosku lub bez łączenia z tekstem.

F. Krótka odpowiedź argumentacyjna

• Przykłady: „Wykaż, że…”, „Uzasadnij na podstawie źródła…”.
• Strategia (3–4 zdania): teza → dowód 1 (fragment) → dowód 2 (kontekst) → wniosek.
• Błędy: sama teza bez dowodu, albo same cytaty bez wniosku.

Jak pisze się odpowiedź, którą egzaminator lubi czytać

Bank zwrotów do natychmiastowego użycia

• „Autor, jako…, dąży do…; świadczy o tym sformułowanie: ‘…’.”
• „Dokument powstał w reakcji na…, co tłumaczy obecność [argumentu/rozkazu].”
• „Źródło ma charakter [normatywny/narracyjny/propagandowy], dlatego…”
• „Porównanie ze źródłem B wskazuje na zgodność w kwestii…, natomiast różnią się w…”
• „W świetle mapy/wykresu [konkretny fakt], co wzmacnia/obala tezę autora.”

Schemat mini-eseju (krótka forma)

1. Teza: jedno zdanie odpowiadające na pytanie.
2. Dowód ze źródła: parafraza + krótki cytat w cudzysłowie.
3. Dowód z kontekstu: fakt podręcznikowy (data, proces, skutek).
4. Konkluzja: pokazuje, „po co” to udowodniłeś.

Kryteria oceniania: za co dostajesz (i tracisz) punkty

1) Trafność i zgodność merytoryczna

• Odpowiadasz na pytanie, a nie obok.
• Fakty historyczne są poprawne (daty, pojęcia, nazwy).

2) Wykorzystanie źródła

• Wskazujesz konkretny fragment (parafraza lub krótki cytat).
• Pokazujesz jak fragment wspiera Twoją tezę (a nie tylko, że „pasuje”).

3) Kontekstualizacja

• Łączysz źródło z procesem historycznym (przyczyny/przebieg/skutki, miejsce w szerszej zmianie).
• Unikasz anachronizmów (pojęcia właściwe epoce).

4) Logika i struktura

• Jasna teza, uporządkowane argumenty, konkluzja.
• Spójność – bez sprzeczności i powtórzeń.

5) Terminologia i precyzja

• Używasz właściwych pojęć: np. „inkorporacja”, „wasal”, „merkantylizm”, „rządy terroru”, „polityka appeasementu”.

Minitrening: 3 krótkie zadania na rozgrzewkę (z modelowymi odpowiedziami)

Zadanie 1 – identyfikacja celu

Przeczytaj fragment odezwy (fikcyjny, stylizowany): „Obywatele! W obliczu grożącego nam niebezpieczeństwa wzywam wszystkich zdolnych do noszenia broni do natychmiastowego stawiennictwa…”.

Polecenie: Wyjaśnij, jaki cel ma autor i wskaż dwa środki perswazji. Modelowa odpowiedź (zwięzła): Autor dąży do mobilizacji społeczeństwa w obliczu zagrożenia. Używa wezwania bezpośredniego („Obywatele! Wzywam…”) oraz odwołania do wspólnoty i obowiązku („wszystkich zdolnych do noszenia broni”), co nadaje wypowiedzi ton alarmowy.

Zadanie 2 – wiarygodność i perspektywa

Mapa (fikcyjna) pokazuje zmianę granic państwa X po traktacie Y.

Polecenie: Oceń wiarygodność mapy jako źródła do badania skutków traktatu. Modelowa odpowiedź: Mapa jest wiarygodna w zakresie zasięgu terytorialnego i pozwala wskazać skutek bezpośredni – zmianę granic po traktacie. Nie pokazuje natomiast przyczyn ani reakcji społecznych, dlatego wymaga uzupełnienia o źródła narracyjne i prawne.

Zadanie 3 – porównanie stanowisk

Źródło A (fikcyjny artykuł) krytykuje reformy skarbowe jako „zbyt gwałtowne”; Źródło B (odezwa rządowa) broni reform jako „niezbędnych”.

Polecenie: Wskaż jedną zgodność i jedną różnicę. Modelowa odpowiedź: Zgodność: oba teksty dotyczą tych samych reform skarbowych. Różnica: ocena – A podkreśla nadmierne tempo, B akcentuje konieczność zmian; różnica wynika z odmiennej perspektywy (publicysta opozycyjny vs. stanowisko rządu).

Jak łączyć źródła z faktami: mini-ściąga kontekstowa

• Przyczyny: gospodarcze, społeczne, polityczne, religijne, ideowe.

• Skutki: krótkoterminowe (np. zmiana granic, dekret), długoterminowe (np. reforma ustrojowa, przesunięcia ludności).

• Aktorzy: władcy, parlamenty, sejmy, partie, Kościoły, ruchy społeczne.

• Słowa-kotwice epok:

  • Średniowiecze – „lenno”, „hołd”, „kanon”.
  • Nowożytność – „merkantylizm”, „absolutyzm”, „kontrreformacja”.
  • XIX w. – „liberalizm”, „nacjonalizm”, „Wiosna Ludów”.
  • XX w. – „totalitaryzm”, „zimna wojna”, „integracja europejska”.

Plan pracy z arkuszem: minuta po minucie

Faza I – Skan (5–6 min)

1. Przejrzyj wszystkie metryczki źródeł.
2. Zaznacz ołówkiem słowa-kotwice i możliwe procesy historyczne.
3. Zdecyduj, które zadania rozwiązujesz najpierw (Twoje mocne epoki/typy).

Faza II – Odpowiadanie (główna część czasu)

• Każdą odpowiedź buduj według schematu: teza → dowód ze źródła → kontekst → wniosek.
• Jeśli masz dwa źródła: wspólne punkty → różnice.

Faza III – Kontrola (ostatnie 10–12 min)

• Sprawdź słowa kluczowe z poleceń: „wyjaśnij”, „ocen”, „porównaj”.
• Usuń nadmiar streszczeń; dodaj jedno zdanie konkluzji tam, gdzie brak.
• Wypatruj anachronizmów („król” w republice, „plebiscyt” w średniowieczu).

Najczęstsze błędy i jak ich uniknąć

• Streszczanie zamiast analizy – zawsze pokaż jak fragment potwierdza Twoją tezę.
• Brak kontekstu – dołóż chociaż jedno zdanie o przyczynach lub skutkach.
• Cytaty bez sensu – cytuj krótko i tylko to, co działa jak dowód.
• Anachronizmy i pomyłki terminologiczne – ucz się słownictwa epokami.
• Chaotyczna struktura – trzymaj się formuły: teza → dowody → konkluzja.

Jak MaturaMinds pomaga opanować analizę źródeł

• Kurs Historia (matura 2026) – pełne przerobienie epok, ćwiczenia na źródłach, zadania typu maturalnego i powtórki akcentujące kryteria oceny: HistoriaHistoria.

• Kontekst społeczno-polityczny wesprzesz, korzystając z kursu WOSWOS – przydaje się przy interpretacji intencji i propagandy.

• Myślenie pojęciowe i argumentacja – wzmocnisz dzięki FilozofiaFilozofia.

• Powtarzanie terminologii i faktów:

  • Twórz własne zbiory skrótów i definicji w NotatkiNotatki.
  • Pytaj o niejasne fragmenty źródeł w naszym MaturAIMaturAI – otrzymasz podpowiedź, jak sformułować tezy i wnioski (bez podawania gotowych odpowiedzi).
  • Regularne porcje treści i minitreningi wyślemy przez Materiały e-mailMateriały e-mail.

Program powtórek 4-tygodniowy pod źródła (do dostosowania)

Tydzień 1: Fundamenty

• Każdego dnia jedna epoka + słowa-kotwice.
• 3 zadania typu identyfikacja + kontekst.
• W Notatki dodaj po 5 terminów/epokę.

Tydzień 2: Porównania i propaganda

• Co drugi dzień zestaw porównanie dwóch źródeł (tekst + ikonografia).
• Analiza intencji i środków perswazji, formułowanie krótkich uzasadnień.

Tydzień 3: Mapy, wykresy, dane

• Interpretacja map granic, wykresów demograficznych/ekonomicznych.
• Łączenie trendu z tezą autora tekstu.

Tydzień 4: Symulacja arkusza

• 2 pełne „mini-arkusze” na czas (mieszanka typów zadań).
• Analiza błędów + dopisanie konkluzji do każdej odpowiedzi.

Przykładowe „komendy” do MaturAI (do samodzielnej pracy)

• „Podpowiedz mi 2 możliwe tezy do porównania tych fragmentów i wskaż, jaki dowód z każdego da się użyć (bez rozwiązywania za mnie).”
• „Jakie słowa-kotwice epoki nowożytnej mogę wynotować z tego dokumentu?”
• „Czy w tej odpowiedzi brakuje kontekstu? Zasugeruj 1–2 zdania kontekstowe.”

Check-lista ostatniej godziny przed egzaminem

• Znasz 3–4 schematy odpowiedzi i „bank zwrotów”.
• Pamiętasz, by w każdej odpowiedzi wskazać konkretny fragment źródła.
• Umiesz dołożyć 1 zdanie kontekstu (przyczyna albo skutek).
• Sprawdzasz słowa kluczowe z polecenia („wyjaśnij/porównaj/oceń”).
• Zostawiasz 10 minut na kontrolę i dopisanie konkluzji.

Podsumowanie: punkty leżą w źródłach – odbierz je metodycznie

Na maturze 2026 z historii najwięcej punktów zdobywa się za świadome, krótkie i dowodowe odpowiedzi oparte na źródłach. Wykorzystuj metodę 5 pytań, trzymaj strukturę teza → dowód → kontekst → wniosek, unikaj streszczeń i anachronizmów. Z MaturaMinds przećwiczysz wszystkie typy zadań: porównania, oceny wiarygodności, interpretacje map i ikonografii – oraz nauczysz się pisać odpowiedzi, które egzaminator lubi czytać.

Wejdź na maturaminds.plmaturaminds.pl i zacznij plan powtórek od dziś: kurs HistoriaHistoria czeka wraz z NotatkiNotatki, MaturAIMaturAI i Materiały e-mailMateriały e-mail. Powodzenia!