Demografia i urbanizacja na maturę 2026 – współczynniki i interpretacja

Dlaczego demografia i urbanizacja są kluczowe na maturze?

Demografia i urbanizacja to tematy, które pojawiają się na arkuszach niemal co roku: w zadaniach obliczeniowych, na mapach, w wykresach i w poleceniach „wyjaśnij/zinterpretuj/porównaj”. Umiejętność czytania danych, wyliczania wskaźników i formułowania wniosków przynosi szybkie punkty. Co ważne, ta część geografii łączy się z innymi dziedzinami: historią (np. cykle ludnościowe), WOS-em (polityki społeczne, migracje), ekonomią (rynek pracy) i środowiskiem (zrównoważony rozwój miast). Jeśli chcesz przećwiczyć te połączenia, sprawdź nasz kurs GeografiaGeografia oraz moduły (/modul/modul), a także wsparcie tematów powiązanych w kursach HistoriaHistoria i WOSWOS.

Słownik pojęć – fundament pod obliczenia i interpretacje

Podstawowe wskaźniki demograficzne

• Współczynnik urodzeń (CBR) – liczba urodzeń żywych na 1000 mieszkańców w roku.
• Współczynnik zgonów (CDR) – liczba zgonów na 1000 mieszkańców w roku.
• Przyrost naturalny (PN) – różnica między liczbą urodzeń a zgonów; często jako współczynnik przyrostu naturalnego na 1000 osób.
• Saldo migracji – różnica między imigracją a emigracją (na 1000 mieszkańców – współczynnik salda migracji).
• Rzeczywisty przyrost ludności – PN + saldo migracji.
• Współczynnik dzietności (TFR) – przeciętna liczba dzieci przypadająca na kobietę w wieku rozrodczym.
• Współczynnik umieralności niemowląt – zgony dzieci < 1 r.ż. na 1000 urodzeń żywych.
• Mediana wieku – wiek dzielący populację na dwie równe części.
• Współczynnik obciążenia demograficznego – liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym.

Wzory i przykłady obliczeń – pewne punkty za rachunki

1) Współczynnik urodzeń i zgonów

$$CBR=\frac{\text{liczba urodzeń w roku}}{\text{liczba ludności}} \times 1000$$ $$CDR=\frac{\text{liczba zgonów w roku}}{\text{liczba ludności}} \times 1000$$

Przykład obliczeniowy (krok po kroku): Kraj A ma 20 000 urodzeń i 8 000 zgonów przy ludności 2 000 000.

1. $CBR=\frac{20\,000}{2\,000\,000}\times 1000=10\ \text{‰}$
2. $CDR=\frac{8\,000}{2\,000\,000}\times 1000=4\ \text{‰}$
3. Współczynnik przyrostu naturalnego: $10-4=6\ \text{‰}$

Wniosek: populacja rośnie naturalnie o 6 osób na 1000 mieszkańców rocznie.

2) Przyrost naturalny a rzeczywisty

$$\text{Współczynnik PN} = CBR - CDR$$ $$\text{Współczynnik rzeczywistego przyrostu} = \text{PN} + \text{saldo migracji (‰)}$$

Jeśli saldo migracji = −2‰, to rzeczywisty przyrost = $6‰ + (-2‰)=4‰$.

3) Współczynnik dzietności (TFR) – interpretacja, nie liczenie

TFR nie liczymy „z kartki” na maturze, ale interpretujemy:

• TFR ≈ 2,1 → poziom zastępowalności pokoleń.
• TFR < 2,1 → w dłuższym okresie spadek liczby ludności (bez migracji kompensujących).
• TFR > 2,1 → wzrost populacji (przy założeniu stałości innych czynników).

Piramidy wieku – jak czytać i jak pisać wnioski

Co widzisz na piramidzie?

• Szeroka podstawa → dużo dzieci, wysoka rozrodczość, młoda populacja.
• Wąska podstawa i rozbudowane górne partie → starzejące się społeczeństwo.
• „Wcięcia” w konkretnych rocznikach → efekty wojen, kryzysów, fal emigracji, baby-boomów.

Typy piramid wieku

• Ekspansywna (progresywna) – szeroka u dołu, zwężająca się ku górze; typowa dla krajów o wysokich urodzeniach.
• Stacjonarna – dość równomierna szerokość w wielu grupach; stabilna struktura.
• Regresywna – wąska podstawa, dużo starszych; niski przyrost naturalny, starzenie się.

Przejście demograficzne – 4(–5) etapów, które wyjaśniają świat

Klasyczny model (4 etapy) + etap 5 (często w zadaniach)

1. Etap I – wysokie CBR i CDR, niski wzrost (kraje preindustrialne).
2. Etap II – spadek CDR (postęp medyczny), CBR nadal wysokie → szybki przyrost.
3. Etap III – spadek CBR (zmiany społeczne), spowolnienie przyrostu.
4. Etap IV – niskie CBR i CDR, stabilizacja (kraje rozwinięte).
5. Etap V – CBR < CDR, ujemny PN, starzenie się populacji, migracje kompensują braki na rynku pracy.

Jak użyć w odpowiedzi: wskaż etap i uzasadnij danymi (TFR, mediana wieku, piramida, saldo migracji).

Migracje – przyczyny, typy, skutki

• Przyczyny: ekonomiczne (praca, płace), społeczne (rodzina), polityczne (konflikty), środowiskowe (klimat).
• Typy: wewnętrzne/zewnętrzne, czasowe/stałe, przymusowe/dobrowolne, legalne/nielegalne, wahadłowe (dojazdy).
• Skutki dla kraju odpływu: drenaż mózgów, przelewy pieniężne (remitances).
• Skutki dla kraju napływu: zasilenie rynku pracy, napięcia społeczne, potrzeba integracji.

Urbanizacja – od rewolucji przemysłowej po smart city

Etapy urbanizacji (schemat, który warto zapamiętać)

1. Urbanizacja wstępna (industrializacja) – napływ do miast, rozbudowa rdzenia.
2. Suburbanizacja – odpływ mieszkańców do stref podmiejskich, rozlewanie się zabudowy.
3. Deurbanizacja – spadek liczby ludności rdzenia metropolii, rozwój mniejszych ośrodków.
4. Reurbanizacja – powroty do centrów (rewitalizacja, gentryfikacja, usługi kreatywne).

Słowa-klucze na maturę: metropolia, obszar metropolitalny, miasto rdzeniowe + strefa podmiejska, dojazdy wahadłowe, gentryfikacja, urban sprawl (rozlewanie).

Wskaźniki urbanizacji i pojęcia, które lubią się pojawiać

• Poziom urbanizacji – udział ludności miejskiej w całości populacji (w %).
• Tempo urbanizacji – zmiana udziału ludności miejskiej w czasie.
• Przeciętna gęstość zaludnienia – uważaj na zróżnicowanie wewnątrz kraju.
• Reguła wielkości rang (Zipfa) – hierarchia miast (miasto nr 2 ≈ 1/2 ludności miasta nr 1).
• Miasto prymarne (primate city) – znacznie większe i dominujące nad resztą systemu miejskiego.

Urbanizacja a zrównoważony rozwój

• Transport publiczny, 15-minutowe miasto, zielono-błękitna infrastruktura, retencja – to słowa, które pomagają zdobyć punkty w odpowiedziach „propozycje działań”.
• Problemy: smog, korki, wykluczenie transportowe, wyspy ciepła, deficyt mieszkań.
• Rozwiązania: mieszkalnictwo dostępne, TOD (Transit-Oriented Development), parki kieszonkowe, OZE na dachach, ochrona klinów napowietrzających.

Jak pisać trafne wnioski do wykresów i map?

1. Nazwij trend: „W latach 2010–2024 udział ludności miejskiej wzrósł z X% do Y%.”
2. Wyjaśnij przyczynę: „Wynika to z rozwoju usług i przemysłu nowoczesnego.”
3. Wskaż skutek: „Skutkiem jest rozbudowa stref podmiejskich i presja na infrastrukturę.”
4. Odnieś do teorii/modelu: etap przejścia demograficznego, reguła Zipfa, cykl urbanizacyjny.
5. Zaproponuj działanie: „Warto rozwijać kolej aglomeracyjną i politykę mieszkaniową w strefie podmiejskiej.”

Zestaw zadań ćwiczeniowych z rozwiązaniami

Zadanie 1 (obliczenia – demografia)

Dane dla kraju B (2024): ludność 12 000 000; urodzenia 132 000; zgony 96 000; saldo migracji +12 000 osób.

1. Oblicz CBR i CDR w ‰.
2. Oblicz współczynnik przyrostu naturalnego.
3. Oblicz współczynnik rzeczywistego przyrostu (uwzględnij saldo migracji w ‰).
4. Zapisz 2 wnioski o dynamice ludności.

Rozwiązanie (krok po kroku):

$$CBR=\frac{132\,000}{12\,000\,000}\times 1000=11\ \text{‰}$$ $$CDR=\frac{96\,000}{12\,000\,000}\times 1000=8\ \text{‰}$$ $$\text{PN}=11-8=3\ \text{‰}$$

Saldo migracji w ‰:

$$\frac{12\,000}{12\,000\,000}\times 1000=1\ \text{‰}$$

Rzeczywisty przyrost:

$$3\ \text{‰}+1\ \text{‰}=4\ \text{‰}$$

Wnioski przykładowe: populacja rośnie, ale umiarkowanie; dodatnie saldo migracji wzmacnia wzrost mimo dość umiarkowanego PN.

Zadanie 2 (interpretacja piramidy wieku)

Otrzymujesz piramidę o wąskiej podstawie, rozszerzonych grupach 45+ i dużym udziale kobiet 75+.

Polecenie: nazwij typ piramidy i podaj 3 konsekwencje dla rynku pracy i polityki społecznej.

Wzorcowa odpowiedź: piramida regresywna → starzenie się ludności. Konsekwencje: (1) spadek liczby osób w wieku produkcyjnym i możliwe niedobory kadr, (2) wzrost wydatków na ochronę zdrowia i emerytury, (3) konieczność imigracji/automatyzacji i polityk prorodzinnych.

Zadanie 3 (cykl urbanizacyjny – wyjaśnij proces)

Miasto X traci mieszkańców w centrum, szybko rośnie zabudowa jednorodzinna w gminach ościennych; rosną korki na wjazdach do miasta.

Polecenie: nazwij etap i zaproponuj 2 działania ograniczające problemy.

Wzorcowa odpowiedź: to suburbanizacja. Działania: (1) rozwój kolei aglomeracyjnej i buspasów, park&ride, (2) zagęszczanie i rewitalizacja w centrum (mieszkania, usługi, zieleń), by zmniejszać konieczność długich dojazdów.

Zadanie 4 (opis i wyjaśnienie zjawiska)

Wyjaśnij, dlaczego w kraju Y TFR = 1,4, a poziom urbanizacji = 81% mogą współwystępować z wysokim PKB per capita i ujemnym przyrostem naturalnym.

Wzorcowa odpowiedź: wysoki poziom urbanizacji i zamożności często wiąże się z późniejszym macierzyństwem, wysokimi kosztami mieszkań i preferencją mniejszej liczby dzieci, co obniża CBR i TFR. CDR pozostaje niski, ale niższy CBR powoduje PN < 0. Braki na rynku pracy uzupełniają migracje – jeśli saldo migracji nie zrównoważy niskiego PN, liczba ludności maleje mimo wysokiego PKB per capita.

Zadanie 5 (reguła wielkości rang)

W kraju Z największe miasto ma 4 mln mieszkańców. Oszacuj wielkości kolejnych miast wg reguły Zipfa (zaokrąglij do 0,1 mln) i zinterpretuj, co oznacza silna dominacja miasta prymarnego.

Rozwiązanie: 2. miasto ≈ 2,0 mln; 3. ≈ 1,3 mln; 4. ≈ 1,0 mln itd. Silna dominacja miasta prymarnego może oznaczać koncentrację inwestycji, migracji i usług wyższego rzędu w jednym ośrodku, co pogłębia peryferyjność regionów słabszych.

Najczęstsze błędy na maturze i jak ich uniknąć

• Bez jednostek i podstawienia liczb. Zawsze zapisuj ‰ lub %, pokazuj wzór i podstawienie – egzaminator widzi tok rozumowania.
• Wnioski bez danych. Każdy wniosek opieraj na liczbach/wykresie. Dodaj „dlaczego” i „co z tego wynika”.
• Mylenie PN z przyrostem rzeczywistym. Pamiętaj o migracjach!
• Nadmierna ogólność. Używaj terminów kluczowych: „urban sprawl”, „gentryfikacja”, „etap III przejścia demograficznego”, „mediana wieku”.
• Brak alternatyw. W zadaniach problemowych podaj co najmniej dwa działania i wskaż, jakie efekty przyniosą.

Mini-checklista przed egzaminem

• Umiesz policzyć CBR, CDR, PN, uwzględnić saldo migracji?
• Rozpoznasz typ piramidy wieku i podasz konsekwencje?
• Umiesz przypisać państwo do etapu przejścia demograficznego?
• Wymienisz etapy urbanizacji i opiszesz problemy oraz rozwiązania?
• Potrafisz sformułować 3-5 trafnych wniosków do wykresu/mapy?

Rozszerz wiedzę – powiązane tematy na MaturaMinds

• Struktury społeczne i polityki publiczne – kurs WOSWOS.
• Tło historyczne i przemiany ludnościowe – kurs HistoriaHistoria.
• Analiza danych i wizualizacji – przyda się logiczne myślenie z InformatykaInformatyka.

Podsumowanie – jak zdobywać pewne punkty

Aby zdobywać stabilne punkty z demografii i urbanizacji: licz dokładnie, opisuj precyzyjnie, wyjaśniaj zależności i proponuj rozwiązania. Pamiętaj o słowach-kluczach, pokazuj obliczenia krok po kroku i łącz fakty (piramidy, TFR, migracje, urbanizacja, rynek pracy, infrastruktura). Z MaturaMinds masz wszystko w jednym miejscu: kursy, moduły, NotatkiNotatki, MaturAIMaturAI oraz Materiały e-mailMateriały e-mail. Zacznij od strony głównej: maturaminds.plmaturaminds.pl – i systematycznie buduj przewagę przed maturą 2026.